مراحل رشد از دیدگاه اسلام (بخش اول)

چکیده: یکی از مباحث مهم در بین روان شناسی و نیز فیزیولوژی بحث از مراحل رشد انسان می باشد. دین که از سوی سازنده انسان آمده است، شناخت بیشتر و بهتری از دوران رشد انسان دارد که در آیات و روایات بدان اشاره شده است. با ما همراه باشید تا با مراحل رشد از دیدگاه اسلام آشنا شوید. 

تعداد کلمات 723 / تخمین زمان مطالعه 4 دقیقه

 انسان از دیدگاه اسلام موجودی در حال رشد است که در دوران زندگی خود نیز از مراحل و دوره های مشخصی عبور می کند. قرآن می فرماید: اوست خدایی که شما را از خاک (ناچیز) بیافرید و سپس از قطره آب (نطفه) و آنگاه از خون بسته (علقه)؛ پس شما را از رحم مادر طفلی بیرون آورد تا آنکه به سن رشد و کمال برسید و باز پیر و سالخورده شوید و برخی از شما پیش از سن پیری وفات کنید و همه به اجل معین خود؛ این چنین کردیم تا مگر قدرت خدا را تعقل کنید.[1]
در این آیه شریفه به طور روشن دو دوره قبل و بعد از تولد بیان شده و این نکته نیز ذکر شده است که قبل و بعد از تولد هم مراحل مشخص و معینی دارد.

غیر از آیه مذکور، در آیات دیگری نیز مراحل رشد قبل از تولد بیان شده است:
همانا آدمی را از گل خالص آفریدیم؛ پس آنگاه او را نطفه گردانیده، در جای استوار قرار دادیم؛ آنگاه نطفه را علقه و علقه را مضغه و باز آن مضغه را استخوان گردانیدیم. سپس بر استخوانها گوشت پوشانیدیم. از آن پس، او را به صورت خلقی دیگر به وجود آوردیم (دمیدن روح مجرد). آفرین بر قدرت کامل بهترین آفریننده.[2]
بنابراین مراحل رشد قبل از تولد به ترتیب عبارتند از: نطفه، علقه، مضغه، استخوان و پوشانیدن گوشت بر آن و ایجاد آفرینشی دیگر (روح).
1. نطفه. نطفه چکیده و خلاصه ای از اجزای زمین (خاک) است که با آب آمیخته شده است و رحم که جایگاه آن می باشد نیز قرارگاهی امن است؛ زیرا رحم در واقع محفوظ ترین جای بدن مادر است که از هر طرف کاملا محافظت می شود.
۲. علقه. علقه در لغت معانی گوناگونی از جمله زالو دارد و نیز با توجه به ریشه لغت، به معنای تعلق و وابستگی است. در این مرحله هر دو معنا می تواند به کار رود؛ زیرا جنین در این مرحله نوعی وابستگی و تعلق به دیواره رحم دارد و مانند زالو از خون مادر تغذیه می کند.
3. مضغه. جنین در این مرحله به صورت پاره گوشتی در می آید و هنوز نظام معینی به خود نگرفته است.
4. استخوان و گوشت. به تعبیر قرآن در این مرحله جنین از حالت یک پاره گوشت خارج می شود و به صورت بافتهای جداگانه ای در می آید که از آن جمله پیدایش بافت استخوانی است و سپس براین استخوان، گوشت پوشانیده می شود.
5. روح. در این مرحله که قرآن از آن به ایجاد آفرینشی دیگر تعبیر می کند، روح و روان انسان در بدن پدید می آید.

همانگونه که قبلا بیان شد، در قرآن دوران زندگی انسان بعد از تولد به سه دوره مشخص کودکی، بلوغ و پیری تقسیم شده است؛ ولی چون دوران مهم رشد و تربیت انسان در سالهای کودکی و جوانی است، احادیث فراوانی، دوران رشد را از بعد تولد تا ۲۱ سالگی تقسیم بندی کرده و ویژگیهایی برای رشد و تربیت یادآور شده اند.
پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: کودک در هفت سال اول سید و آقاست، در هفت سال دوم روحیه اطاعت و فرمانبرداری دارد و در هفت سال سوم وزیر و مشاور است.[3]
 همچنین آن حضرت در حدیث دیگری می فرماید: فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار تا بازی کند، در هفت سال دوم به تربیت و ادب کردن او اقدام کن و در هفت سال سوم او را مشاور و همراه خود قرار بده.[4]
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: کودک هفت سال بازی کند، در هفت سال دوم خواندن و نوشتن بیاموزد و در هفت سال سوم حلال و حرام را بیاموزد.[5]
امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرماید: فرزندت در هفت سال اول همانند ریحان و گل خوشبوست، در هفت سال دوم خدمتگذار و مطیع تو، و در هفت سال سوم ممکن است دشمن یادوست تو باشد.[6]
بنابراین، همان گونه که ملاحظه می شود دوران رشد و تربیت بعد از تولد به سه مرحله هفت ساله تقسیم شده است که ما آن را به این صورت نامگذاری می کنیم: 1) دورۂ سیادت و سروری، ۲) دورۂ اطاعت و فرمانبرداری، 3) دوره مشورت و همرأیی.